Każdej ze stron umowy powinno zależeć na jej prawidłowej realizacji. W osiągnięciu tego celu może pomóc kara umowna. O czym należy pamiętać, zastrzegając takie świadczenie?
Po zapoznaniu się z artykułem będziesz wiedział m.in.:
- Na czym polega kara umowna?
- Kiedy i w jaki sposób ją zastrzec?
- Co to jest „miarkowanie” kary umownej?
Spis treści
- Kara umowna – podstawowe regulacje
- Jak określić wysokość kary umownej?
- Kara umowna a odszkodowanie
- Na czym polega niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania?
- Kara umowna a powstanie szkody
- Miarkowanie kary umownej – na czym polega?
- Zakończenie – to warto wiedzieć!
W teorii strony podpisujące ze sobą umowę zawsze powinny dążyć do jej realizacji na ustalonych warunkach. A więc przede wszystkim do wykonania ciążących na nich obowiązkach w ustalonym terminie. Jednak w praktyce nie zawsze jest to takie proste. Niekiedy zaś na przeszkodzie nie stają żadne przyczyny losowe, ale celowe zaniedbania. Aby unikać takich sytuacji – a przynajmniej zmniejszyć prawdopodobieństwo ich wystąpienia – warto w kontrakcie zastrzec karę umowną. O czym należy pamiętać, decydując się na taki krok?
Kara umowna – podstawowe regulacje
Najważniejsze regulacje dotyczące kary umownej zostały przez ustawodawcę zamieszczone w art. 483-485 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z pierwszym z tych przepisów można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. W istocie jest to ustawowa definicja kary umownej. Prowadzenie jakichkolwiek rozważań na jej temat zawsze należy rozpocząć od dokładnego omówienia tej regulacji.
Polecamy również: Krajowy Rejestr Zadłużonych – wszystko, co musisz o nim wiedzieć
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że zastrzeżenie kary umownej możliwe jest tylko na wypadek niewykonania bądź niewłaściwego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Określenie czy dane zobowiązanie ma charakter pieniężny, czy też niepieniężny w praktyce nastręcza sporo trudności. Za zobowiązanie niepieniężne uznaje się przede wszystkim takie, które nie zostało wyrażone w pieniądzu. Polega ono np. na wydaniu jakiejś rzeczy, wykonanie usługi czy naprawienie szkody bądź zwrot bezpodstawnego wzbogacenia. Sama zaś kara zawsze powinna zostać wyrażona w konkretnej sumie pieniędzy. W jakiej więc wysokości można zastrzec karę umowną?
Jak określić wysokość kary umownej?
Co istotne, ustawodawca w żaden sposób nie ograniczył dopuszczalnej wysokości kary umownej. Z tego względu to strony decydują, na jaką kwotę – z tytułu kary umownej – się umawiają. Chociaż zawsze warto ukształtować karę umowną, mając na względzie wartość samego świadczenia. Wydaje się, że w przypadku, gdyby pomiędzy stronami umowy doszło do sporu, sąd mógłby uznać – chociażby powołując się na zasady współżycia społecznego – że wysokość kary umownej jest nieproporcjonalna.
W tym kontekście należy pamiętać, że kara umowna – KC jest w tym kontekście jednoznaczne – stanowi część umowy, a tym samym podlega takiej samej ocenie, jak wszystkie inne postanowienia kontraktu. Nie może więc sprzeciwiać się ani przepisom prawa (tym byłoby np. zastrzeżenie kary umownej w przypadku świadczenia pieniężnego), ani naturze stosunku i zasadom współżycia społecznego. Gdy chodzi o kary umowne, warto mieć na względzie te uwarunkowania. Poza tym – co w istocie ważniejsze z punktu widzenia omawianego tu problemu – dłużnik ma prawo żądać zmniejszenia rażąco wygórowanej kary umownej. Uprawnienie to wprost przewiduje Kodeks cywilny.
Koniecznie przeczytaj: Polski Ład dla przedsiębiorców. Najważniejsze zmiany
Kara umowna a odszkodowanie
Jedną z najważniejszych konsekwencji zastrzeżenia kary umownej można streścić w haśle „kara umowna a odszkodowanie”. Kodeks cywilny jednoznacznie stanowi, że nawet gdyby wierzyciel – w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy – poniósł większą szkodę, niż wartość kary umownej i tak nie może żądać odszkodowania. Tego rodzaju kara po prostu zastępuje odszkodowanie. To z kolei jest kolejny argument za odpowiednim ukształtowaniem jej wysokości.
Jednocześnie powyższe ograniczenia w przypadku dochodzenia odszkodowanie za nieprawidłowości w realizacji umowy, w której zastrzeżono karę umowną, mają zastosowanie tylko wówczas, gdy strony inaczej nie postanowiły. Stąd ustalając wysokość kary umownej, istnieje możliwość wprowadzenia do kontraktu zapisów, dzięki którym będzie można dochodzić odszkodowania w wysokości przekraczającej wartość kary umownej. Rozwiązania te należy ustalić przy negocjowaniu zapisów umowy. Oczywiście brak kary umownej w umowie oznacza, że nieprawidłowości w realizacji takiego kontraktu pozwalają na dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych.
W praktyce może okazać się – i rzeczywiście często do tego dochodzi – że kara umowna nie pokrywa szkód spowodowanych przez niewłaściwe wykonanie umowy. Jak wiadomo, w takich sytuacjach wierzyciel właściwie nie ma pola manewru. Nieco inaczej zaś wygląda sytuacja dłużnika, który co prawda dopuścił się uchybień, jednak zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane. Wówczas może on żądać zmniejszenia kary umownej.
Przeczytaj też: Potrącenie – na czym polega i kiedy jest możliwe?
Na czym polega niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania?
Możliwość żądania od dłużnika zapłaty kary umownej pojawia się w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. O ile wykładnia pierwszej z tych przesłanek nie nastręcza większych trudności i sprowadza się przede wszystkim do przypadków nie realizacji postanowień umownych, o tyle nienależyte wykonanie zobowiązania jest trudniejszym zagadnieniem. Przede wszystkim zawsze trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie, czy każde – nawet stosunkowo drobne – uchybienie w wykonaniu zobowiązania pozwala na dochodzenie kary umownej?
Dobrym przykładem jest tu kara umowna za opóźnienie w spełnieniu świadczenia. Niewielkie opóźnienie – np. jedno czy dwudniowe – nie powinno prowadzić do żądania zapłaty kary umownej. Chociaż, w przypadku gdy zagadnienia te nie zostaną precyzyjnie określone w samym kontrakcie – może dochodzić do takich sytuacji. Z tego względu zastrzegając karę umowną, warto od razu dookreślić okoliczności, w których będzie można jej żądać. Przykładowo przy wystąpieniu opóźnienia w spełnieniu świadczenia przekraczającego dwa tygodnie.
W orzecznictwie sądowym już od dłuższego czasu trwa spór dotyczący odpowiedzi na pytanie, czy kara umowna za odstąpienie od umowy jest dopuszczalna. Aktualnie częściej sądy stają na stanowisku, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. Co nie zmienia faktu, że w takich okolicznościach może znaleźć zastosowanie art. 494 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym strona, która odstępuje od umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Zobacz także: Dzień układowy – co to jest i w jakich postępowaniach występuje?
Kara umowna a powstanie szkody
Ostatnią kwestią, z którą łączą się kary umowne, jest konieczność wykazania szkody w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika. Najczęściej przyjmuje się, że jeżeli dłużnik co prawda nie wykona zobowiązania lub nienależycie wywiąże się ze swoich obowiązków, ale po stronie wierzyciela nie powstanie żadna szkoda – nie powstanie możliwość żądania zapłaty kary umownej. Okoliczność tę powinien wykazać dłużnik chcący się uwolnić od obowiązku zapłaty kary umownej.
Znowu dobrym przykładem mogą tu być kary umowne za niedotrzymanie terminu. W przypadku, gdy umowa nie zostanie zrealizowana w umówionym czasie, wierzyciel ma prawo zażądać od dłużnika zapłaty kary umownej. Jeżeli ten się nie zgadza z takim wezwaniem, powinien wykazać, że pomimo opóźnienia wierzyciel nie doznał żadnej szkody. Jeżeli okaże się to prawdą – dłużnik nie będzie musiał płacić kary umownej.
Z drugiej strony należy podkreślić, że w praktyce wykazanie braku szkody może w tych wypadkach nastręczać pewnych trudności. O ile określenie jak liczyć kary umowne za opóźnienie bywa stosunkowo proste, o tyle udowodnienie, że perturbacje w realizacji umowy nie doprowadziły do powstania szkody po stronie wierzyciela nieraz wymaga sporej kreatywności. W końcu chodzi tu w istocie, że wykazanie, iż pierwotna umowa – bez zmian dla interesów wierzyciela – mogłaby mieć inną treść niż pierwotnie przyjęta. Właśnie z tym wiąże się istotna trudność. Inną kwestią zaś jest miarkowanie kary umownej. Na czym ono polega?
Warto przeczytać: Art. 636 KC – odszkodowanie za wadliwe wykonanie umowy. Omówienie
Miarkowanie kary umownej – na czym polega?
Wspomniane powyżej uprawnienie do żądania zmniejszenia kary umownej fachowo określa się mianem jej miarkowania. Zgodnie z art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego, jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Co to znaczy? Na czym polega miarkowanie kary umownej? Warto w celu znalezienia prawidłowej odpowiedzi na te pytania sięgnąć do przykładowych tez z orzecznictwa sądowego:
- miarkowanie kary umownej ma na celu przeciwdziałanie dużym dysproporcjom między godnym ochrony interesem wierzyciela a wysokością zastrzeżonej kary. Rozmiar szkody poniesionej przez wierzyciela na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, pozostaje tylko jednym z kryteriów i przesłanek podejmowania decyzji o zastosowaniu miarkowania kary umownej (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2023 roku, sygn. akt I CSK 4499/22);
- miarkowanie kary umownej ma na celu przeciwdziałanie dużym dysproporcjom między wysokością zastrzeżonej kary a godnym ochrony interesem wierzyciela. Dopuszczalne jest uwzględnianie stosunku między wysokością kary umownej a wartością wykonanego z opóźnieniem zobowiązania jako miernika oceny wysokości kary umownej (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2023 roku, sygn. akt I CSK 3464/22);
- celem miarkowania kary umownej, czyli jej zmniejszenia, jest ochrona dłużnika ze względu na zasady słuszności. Oceniając, czy za zastosowaniem w sprawie art. 484 § 2 k.c., przemawia godny ochrony interes dłużnika (zobowiązanego do zapłaty kary umownej), Sąd powinien uwzględnić ogół majątkowych i niemajątkowych interesów wierzyciela. Za właściwe kryterium oceny rażącego wygórowania kary przyjmuje się w orzecznictwie stosunek kary do odszkodowania, które należałoby się wierzycielowi na zasadach ogólnych. Jest to kryterium należące do najbardziej uniwersalnych, umożliwia bowiem zachowanie konstrukcyjnej niezależności kary umownej od wysokości poniesionej szkody, a ponadto pozwala na uwzględnienie okoliczności mających decydujący wpływ na wysokość odszkodowania. Z kolei w ramach naruszonego interesu niemajątkowego wierzyciela bierze się pod uwagę rodzaj i stopień uchybień dłużnika, jego gospodarcze położenie, stopień winy dłużnika, przyczyny opóźnienia, narażenie na szwank zaufania klientów (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 września 2022 roku, sygn. akt V ACa 109/22);
- stosując instytucję miarkowania bierze się więc pod uwagę podstawowe funkcje kary umownej, jakimi są funkcja stymulująca wykonanie zobowiązania, funkcja represyjna w postaci sankcji za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy oraz funkcja kompensacyjna, polegająca na naprawieniu szkody, jeśli wierzyciel ją poniósł, bez konieczności precyzyjnego wyliczania jej wysokości, co ułatwia realizację dochodzonego uprawnienia (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26 maja 2022 roku, sygn. akt I AGa 144/21).
W związku z tym miarkowanie kary umownej – KC nie pozostawia tu wątpliwości – jest szczególnym instrumentem służącym do zmniejszenia jej wysokości, w porównaniu z wartością tej kary zastrzeżoną w samej umowie. Nie ma wątpliwości, że jest to instrument wyjątkowy, z którego może korzystać jedynie sąd – chyba, że strony same, dobrowolnie, uzgodnią obniżenie wysokości kary umownej. Przy braku takiego porozumienia jedynym rozwiązaniem pozostaje skierowanie sprawę na drogę postępowania cywilnego. Aczkolwiek jest to skuteczny sposób tylko wówczas, gdy nie nastąpiło jeszcze przedawnienie kary umownej. Wraz z przedawnieniem roszczenie wygasa, co oznacza, iż dłużnik może liczyć jedynie na dobrą wolę wierzyciela w zmianie treści wierzytelności.
Zakończenie – to warto wiedzieć!
Zastrzeżenie kary umownej jest podstawowym sposobem zabezpieczenia prawidłowej realizacji umowy. Jednak karę tę można wprowadzić tylko do tych umów, których przedmiotem jest świadczenie pieniężne. Poza tym obowiązek jej zapłaty powstaje wówczas, gdy doszło do niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania. Ponadto istnieją możliwości uchylenia się przez dłużnika od obowiązku pokrycia kary umownej. Należą do nich sytuacje, gdy pomimo zaistnienia nieprawidłowości w realizacji kontraktu po stronie wierzyciela nie powstała szkoda.
