„Wierzytelność” to jedno z najważniejszych pojęć używanych w prawie. Jednak trudno znaleźć jej jedną definicję. Czym więc jest wierzytelność i jakie są jej rodzaje? Na to pytanie odpowie prawnik specjalizujący w prawie cywilnym.
Spis treści:
- Wierzytelność – co to jest?
- Jak powstaje wierzytelność?
- Najczęściej spotykane rodzaje wierzytelności
- Dochodzenie wierzytelności – o czym warto pamiętać?
- Jakie są terminy spłaty wierzytelności?
- Restrukturyzacja a dochodzenie wierzytelności
- Zakończenie – krótka definicja wierzytelności
W czasach kryzysu gospodarczego wywołanego m.in. przez pandemię koronawirusa i trwającą wojną na Ukrainie podstawowe pojęcia prawa zobowiązań – a więc chociażby „wierzytelność” – zyskują na znaczeniu. W końcu coraz więcej podmiotów – konsumentów i firm – staje przed koniecznością odzyskiwania swoich wierzytelności. Czym one są? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta, jednak udzielenie jej stanowi punkt wyjścia dla zrozumienia praktycznego znaczenia pojęcia wierzytelności. Samo zaś rozumienie pojęcia wierzytelności w dużej mierze zależy od przepisów Kodeksu cywilnego.
Wierzytelność – co to jest?
Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, co to jest wierzytelność, należy rozpocząć od analizy przepisów prawa. Zresztą rozwiązywanie każdego problemu prawnego rozpoczyna się od zbadania aktualnie obowiązujących przepisów. Jednak w przypadku pojęcia „wierzytelności” pojawia się podstawowa trudność: ustawodawca używa tego terminu, ale go nie definiuje. Ani w Kodeksie cywilnym – podstawowym akcie z naszego punktu widzenia – ani w jakiejkolwiek innej ustawie prawodawca nie zamieścił definicji legalnej tego, czym jest wierzytelność. Nie oznacza to, że takiej definicji w ogóle nie można skonstruować. Wręcz przeciwnie – a jest to zadanie doktryny i orzecznictwa. Jak więc definiuje się pojęcie wierzytelności?
Zobacz również: Zawezwanie do próby ugodowej a przedawnienie – nowelizacja przepisów
Wierzytelność – definicja tego pojęcia nie może zostać zbudowana tylko wówczas, gdy się o tym pamięta – jest jedyną z podstawowych konstrukcji prawa zobowiązań. Stosownie do art. 353 Kodeksu cywilnego zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Świadczenie zaś może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. Są to najbardziej określone cechy wierzytelności, które zawsze wynikają z podstaw danego stosunku prawnego, przykładowo z umowy między dłużnikiem a wierzycielem. Przy czym należy pamiętać, że nie zawsze chodzi tu o prawa majątkowe. Wierzytelności – jak wskażę poniżej – to również prawa majątkowe. Po prostu rodzaje wierzytelności są różne.
W związku z tym w strukturze każdego zobowiązania występują dwa podmioty: wierzyciel i dłużnik. Pierwszy z nich ma prawo żądać określonego świadczenia, drugi zaś ma obowiązek je spełnić. Tym samym świadczenie jest przedmiotem zobowiązania, natomiast jego treścią uprawnienia wierzyciela i ściśle z nimi skorelowane obowiązki dłużnika.
Skoro więc wierzyciel jest aktywną – tj. mającą prawo żądać świadczenia – stroną zobowiązania, to wierzytelność oznacza prawa, które mu przysługują względem dłużnika, w tym zwłaszcza prawo do otrzymania świadczenia. Oczywiście może zdarzyć się sytuacja – która w praktyce występuje bardzo często – że wierzycielowi będzie przysługiwać prawo do żądania wielu świadczeń od dłużnika. Wtedy wierzytelność obejmuje je wszystkie. W każdym razie jest ona prawem podmiotowym wierzyciela o charakterze majątkowym.
Jak powstaje wierzytelność?
Odpowiedź na pytanie, kiedy powstaje wierzytelność, jest ściśle związana z pytaniem o źródła zobowiązania. W tym kontekście jasne jest, że wierzytelność może wynikać z:
- umowy;
- jednostronnej czynności prawnej;
- orzeczenia sądu;
- aktu administracyjnego;
- zdarzeń prawnych prowadzących do powstania zobowiązania (np. bezpodstawnego wzbogacenia czy czynu niedozwolonego).
Polecamy też: Wyłączenie z masy upadłości – zasady, które musisz znać
W każdym z tych przypadków dopiero określenie treści zobowiązania pozwala na ustalenie, co to jest wierzytelność w realiach konkretnego przypadku – a mówiąc bardziej specjalistycznym językiem, jakie są uprawnienia wierzyciela względem dłużnika. W praktyce najczęściej wierzytelność powstaje na podstawie umowy bądź jednostronnej czynności prawnej. Przy czym w pierwszym z tych przypadków nierzadko zdarza się, że wierzyciel jest jednocześnie dłużnikiem, a dłużnik wierzycielem. Jest to najbardziej charakterystyczna cecha zobowiązań wzajemnych, w których strony mają względem siebie określone obowiązki i uprawnienia. W każdym razie warto pamiętać, że powstanie wierzytelności może nastąpić na podstawie wielu różnych zdarzeń.
Ciekawym przykładem ilustrującym ten problem może być wierzytelność ubezpieczeniowa. Wynika ona z umowy ubezpieczenia, którą zawiera się z zakładem ubezpieczeń. Po stronie pokrzywdzonego powstaje wierzytelność w momencie zdarzenia się tzw. wypadku ubezpieczeniowego, czyli zdarzenia objętego polisą ubezpieczeniową (np. wypadku komunikacyjnego). W takich okolicznościach wierzycielem jest zakład ubezpieczeń, natomiast dłużnikiem jest ubezpieczający lub osoba trzecia.
W dobie kryzysu gospodarczego, przekładającego się na trudności ze spłatą kredytów, coraz większego znaczenia nabiera wierzytelność bankowa. Chodzi tu o zobowiązania, w których wierzycielem jest bank, a ich podstawą jest czynność bankowa. Tym samym z wierzytelnością bankową mamy najczęściej do czynienia w przypadku umowy kredytu lub pożyczki.
Najczęściej spotykane rodzaje wierzytelności
Osobnym problemem pozostaje wyszczególnienie, jakie są rodzaje wierzytelności. Najczęściej wyróżnia się wśród nich następujące:
- pieniężne i niepieniężne;
- wymagalne i niewymagalne;
- zabezpieczone i niezabezpieczone;
- sporne i niesporne.
Niekiedy klasyfikuje się wierzytelności w odniesieniu do tego, jaki podmiot jest ich posiadaczem. W tym kontekście mówi się m.in. o wierzytelnościach bankowych, ubezpieczeniowych, kredytowych, konsumenckich. Tego rodzaju podziały są przydatne zwłaszcza wówczas, gdy dany rodzaj zobowiązania – z którego wynika wierzytelność – jest regulowany przez specjalne przepisy prawa. Rodzaj wierzytelności najczęściej określa także na jej termin spłaty. To z kolei ma bardzo duże znaczenie dla dochodzenia wierzytelności przed sądem oraz – w konsekwencji – do jej egzekwowania przez komornika.
Przeczytaj także: Upadłość konsumencka a spadek. Zbiór najważniejszych informacji
Warto w tym kontekście przypomnieć, że podstawą stosunków zobowiązaniowych jest zasada swobody umów. Zgodne z nią strony – a więc dłużnik i wierzyciel – mają prawo ułożyć swoje relacje prawne według własnego uznania. Byleby cel lub treść zobowiązania nie sprzeciwiała się właściwości stosunku prawnego, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. W kwestii wierzytelności w grę wchodzą więc nie tylko przepisy Kodeksu cywilnego, ale właściwie wszystkie regulacje prawne, dotyczące, chociażby prawa bankowego czy konsumenckiego. Sytuacja ta przekłada się także na dochodzenie wierzytelności.
Dochodzenie wierzytelności – o czym warto pamiętać?
Niestety w praktyce obrotu nierzadko zdarza się, że dłużnicy po prostu nie wywiązują się ze swoich obowiązków względem wierzycieli. To z kolei otwiera problem dochodzenia wierzytelności. Należy pamiętać, że dochodzenie to w drodze przymusu państwowego – a więc przykładowo poprzez przeprowadzenie egzekucji komorniczej – może rozpocząć się tylko wówczas, gdy wierzytelność stanie się wymagalna. A więc np. gdy upłynie umówiony termin płatności. Jej warunkiem zaś jest posiadanie przez wierzyciela przeciwko dłużnikowi tytułu wykonawczego. Jego uzyskanie – w zdecydowanej większości przypadków – stanowi rezultat wygrania procesu sądowego przez wierzyciela.
Jednocześnie nie jest wykluczone dochodzenie wierzytelności w inny sposób: poprzez zawarcie ugody; w ramach postępowania restrukturyzacyjnego lub upadłościowego bądź w wyniku windykacji pozasądowej. Niekiedy dobrym rozwiązaniem staje się cesja wierzytelności. Co to jest? Okazuje się, że to przede wszystkim sposób na szybkie odzyskanie swoich pieniędzy przez wierzyciela.
Zastanawiając się, co to jest cesja wierzytelności, nie ma potrzeby przeprowadzania rozbudowanych analiz, gdyż bardzo dobrze istotą tej instytucji prawnej wyjaśnia jej potoczne rozumienie. Otóż cesja wierzytelności to po prostu jej sprzedaż. W zamian za to wierzyciel otrzymuje określoną sumę pieniędzy, natomiast odzyskaniem należności od dłużnika zajmuje się podmiot, który nabył wierzytelność.
Zainteresuj się: Upadłość konsumencka a rozdzielność majątkowa. Wyjaśniamy zależności
Jakie są terminy spłaty wierzytelności?
Rodzaje wierzytelności przekładają się także na termin ich spłaty, a więc dzień, w którym powstaje tzw. wierzytelność wymagalna. Określone cechy charakterystyczne wierzytelności przeważnie zawierają odpowiedź na pytanie, kiedy i w jaki sposób zobowiązanie powinno zostać spełnione. Niekoniecznie termin ten wynika z przepisów prawa. W zdecydowanej większości przypadków nic nie stoi na przeszkodzie, aby dłużnik i wierzyciel sami określili ten termin. Jest to niezwykle istotna kwestia, gdyż w przypadku braku spłaty bądź spełnienia wierzytelności w inny sposób, po upływie tego termu wierzytelność staje się wymagalna, a co za tym idzie, wierzyciel ma prawo do żądania spełnienia świadczenia.
Z dochodzeniem wierzytelności nigdy nie należy zwlekać, gdyż roszczenia wierzyciela podlegają przedawnieniu. Termin przedawnienia liczy się od dnia wymagalności i co do zasady wynosi sześć lat, a dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Obliczając termin przedawnienia, nie należy zapominać, że jego upływa on na koniec roku kalendarzowego. W związku z tym nie ma konieczności obliczania upływu tego terminu dokładnie co do jednego dnia. Zasada ta nie ma zastosowania, tylko wówczas, gdy termin przedawnienia jest krótszy, niż dwa lata.
Restrukturyzacja a dochodzenie wierzytelności
W ostatnich miesiącach – w związku zwłaszcza z trwającym kryzysem gospodarczym – coraz większą popularność zyskują postępowania restrukturyzacyjne. Rzeczywiście jest to jeden z najlepszych sposobów na oddłużenie przedsiębiorcy, który wiąże się dla wierzycieli ze specyficznym dochodzeniem swoich praw. Jeżeli wezmą oni udział w restrukturyzacji – co może być jedynym sposobem na odzyskanie ich należności, a niekiedy stanowi wręcz obowiązek – muszą liczyć się z tym, że dojdzie do zmiany treści ich uprawnień i będą one mogły być egzekwowane na zasadach wynikających z zawartego i zatwierdzonego układu.
Przewaga restrukturyzacji nad innymi sposobami dochodzenia wierzytelności polega przede wszystkim na jej efektywności. Bez względu na to, o jakie rodzaje wierzytelności chodzi, jeżeli dłużnik nie chce spełnić ich dobrowolnie, to pojawia się pytanie o to, jak wyegzekwować od niego tę należność. Najczęściej dłużnicy najpierw inicjują sprawę sądową, a następnie postępowanie egzekucyjne prowadzone przez komornika. Na te działania potrzeba sporo czasu, natomiast doświadczenie pokazuje, że nierzadko dłużnik po prostu nie posiada majątku czy dochodów, z których można by przeprowadzić efektywną egzekucję.
Wynik postępowania egzekucyjnego jest jeszcze bardziej niepewny, gdy zadłużony znajduje się na skraju upadłości – a właśnie w takich sytuacjach wszczyna się restrukturyzację. Wówczas postępowanie restrukturyzacyjne może być dla wierzyciela jedyną szansą na odzyskanie, chociaż części jego wierzytelności.
Zakończenie – krótka definicja wierzytelności
Najogólniej rzecz ujmując wierzytelność to ogół uprawnień, jakie przysługują wierzycielowi względem dłużnika na mocy łączącego ich stosunku zobowiązaniowego. W związku z tym wierzytelności mogą być klasyfikowane na podstawie wielu różnych kryteriów, a z punktu widzenia ich – zwłaszcza przymusowego – dochodzenia kluczowe znaczenie ma to, czy mają one charakter wymagalny. W praktyce najczęściej wierzyciele, względem których dłużnicy nie wywiązali się bądź nieprawidłowo wywiązali się z ich obowiązków, korzystają z procesu sądowego, a następnie z egzekucji komorniczej. Na znaczeniu coraz bardziej zyskuje także restrukturyzacja, będąca niezwykle korzystnym rozwiązaniem zarówno dla dłużników posiadających zdolność restrukturyzacyjną, jak i dla wierzycieli.
W zdecydowanej większości przypadków postępowanie restrukturyzacyjne to najlepszy sposób na dochodzenia należności oraz rozwiązywanie problemów z nadmiernym zadłużeniem.
