Niektórzy uważają, że nie ma różnicy pomiędzy zwłoką a opóźnieniem. Tymczasem – z prawnego punktu widzenia – są to dwie różne instytucje. Czym więc się wyróżniają? Na to pytanie odpowiada ekspert.
Spis treści
- Zwłoka a opóźnienie – co na to Kodeks cywilny?
- Skutki zwłoki w realizacji umowy
- Skutki opóźnienia w realizacji umowy
- Jak dochodzić należnych odsetek?
- Z czym wiąże się opóźnienie w spełnieniu świadczeń pieniężnych?
- Opóźnienie a zwłoka w Prawie zamówień publicznych
- Zwłoka a opóźnienie – krótkie podsumowanie
Niekiedy ustawodawca używa określeń, których znaczenie jest inne, niż w języku potocznym, którym posługujemy się na co dzień. Dlatego nieraz osoby niebędące profesjonalnymi prawnikami napotykają spore trudności w prawidłowym zrozumieniu przepisów prawa. Dobrym przykładem takiego stanu rzeczy jest różnica pomiędzy „zwłoką” a „opóźnieniem”. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że terminy te tak naprawdę oznaczają jedno i to samo. Tymczasem ustawodawca nadaje im różne znaczenia, co przekłada się także na zasady odpowiedzialności stron umowy – gdyż instytucje te odnoszą się do prawa zobowiązań – za zwłokę i opóźnienie. Co więc warto wiedzieć o tych instytucjach prawnych?
Zwłoka a opóźnienie – co na to Kodeks cywilny?
Kiedy analizujemy temat sprowadzający się do twierdzenia „zwłoka a opóźnienie”, musimy rozpocząć od analizy obowiązującego stanu prawnego. Jako radca prawny często powtarzam swoim klientom, że zapoznanie się z przepisami prawa odnoszącymi się do danego problemów jest podstawą dla poszukiwań jego rozwiązania. Dopiero na tej bazie możliwe jest analizowanie – z odniesieniem się do doktryny i orzecznictwa – szczegółowych zagadnień.
Zobacz też: Majątek spółki cywilnej. Do kogo należy i gdzie trafia po jej rozwiązaniu?
Zgodnie z art. 476 Kodeksu cywilnego dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Jednak zasada ta nie znajduje zastosowania wówczas, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Chodzi tu zwłaszcza o tzw. siłę wyższą, a więc o zdarzenia niezależne od woli stron, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają prawidłowe wykonanie umowy.
Zwłoki może dopuścić się także wierzyciel. Dochodzi do niej wówczas, gdy wierzyciel bez uzasadnionego powodu:
- Uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego przez dłużnika świadczenia;
- Odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione;
- Oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.
Osobną kwestią jest opóźnienie w wykonaniu umowy. Mamy z nim do czynienia w przypadku każdego przekroczenia terminu wyznaczonego na realizację kontraktu. Kwestia winy bądź jej braku nie ma tu znaczenia. Jednocześnie trzeba pamiętać, że różnica pomiędzy zwłoką a opóźnieniem nie ma jedynie terminologicznego charakteru. Dotyczy przede wszystkim skutków prawnych wystąpienia tych zdarzeń. A więc zwłoka czy opóźnienie – jakie są ich konsekwencje?
Niekiedy zwłokę określa się mianem kwalifikowanego opóźnienia. To ciekawe rozróżnienie, dobrze ilustrujące różnicę między tymi terminami. Skoro zwłoka wynika z okoliczności, za które dłużnik odpowiada, to po prostu jest on winien tego, że do zwłoki doszło. Stąd dłużnik powinien ponieść konsekwencje takiego stanu rzeczy, także poprzez zapłatę kary umownej.
Skutki zwłoki w realizacji umowy
Zanim przejdę do szczegółowego omówienia skutków zwłoki w wykonaniu umowy, chciałbym zaznaczyć, że zależą od tego, kto dopuścił się zwłoki. Inne skutki ustawodawca łączy z dopuszczeniem się zwłoki przez dłużnika, a inne przez wierzyciela. Zresztą teza ta znajduje zastosowanie właściwie w całości tematyki „opóźnienie a zwłoka”.
W przypadku zwłoki dłużnika wierzyciel ma prawo żądać naprawienia szkody spowodowanej zwłoką. Jest to typowe roszczenie odszkodowawcze. Oczywiście niezależnie od tego obowiązkiem dłużnika jest wykonanie zobowiązania. Mówiąc inaczej: dłużnik, który dopuścił się zwłoki, musi naprawiać wyrządzoną tym szkodę oraz wywiązać się ze wszystkich obowiązków wynikających z umowy.
Jednak niekiedy zdarzają się sytuacje, w których zwłoka dłużnika prowadzi do tego, że samo świadczenie staje się bez znaczenia dla wierzyciela. Chodzi tutaj o umowy tego rodzaju, że ich wykonanie po terminie czyni je właściwie bezsensownymi. Wówczas wierzyciel może nie przyjąć świadczenia i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Natomiast gdyby świadczenie było określone co do tożsamości – za przykład takich świadczeń może posłużyć obraz autorstwa konkretnego artysty – dłużnik będący w zwłoce pozostaje odpowiedzialny za jego utracenie bądź uszkodzenie. Odpowiedzialność dłużnika jest tu ewidentna i często spotykana w praktyce.
Polecamy także: Polski Ład dla przedsiębiorców. Najważniejsze zmiany
Ustawodawca wprowadził korzystne dla wierzyciela rozwiązanie sytuacji, gdy zwłoka dłużnika dotyczy świadczeń określonych gatunkowo – a więc np. materiałów budowlanych. W takich okolicznościach wierzyciel może po prostu nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości. Niezależnie od tego przysługuje mu roszczenie o odszkodowanie. Analogicznie uprawnienia wierzyciela przedstawiają się, kiedy zobowiązanie polega na czynieniu lub zaniechaniu.
Skutki opóźnienia w realizacji umowy
Jasne jest, że zwłoka i opóźnienie to nie jest to samo. Różnice pomiędzy tymi instytucjami przejawiają się także w skutkach ich wystąpienia. Jak już wspominałem na wstępie, w opóźnienie może popaść zarówno dłużnik, jak i wierzyciel. Każdy z nich ponosi także odpowiedzialność za opóźnienie. W jaki sposób kształtują się zasady tej odpowiedzialności?
Jeżeli opóźnienie w spełnieniu świadczenia dotyczy dłużnika, wierzyciel ma prawo domagać się od niego odsetek. I to nawet wówczas, gdyby nie poniósł żadnej szkody, a samo opóźnienie powstało z przyczyn, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Odsetki należą się za cały czas opóźnienia. Gdyby ich wysokość nie została sprecyzowana w umowie, od dłużnika można zażądać odsetek ustawowych, którą ustala się według zasad ustalanych przez Narodowy Bank Polski.
Określone uprawnienia posiada także dłużnik w stosunku do pozostającego w zwłoce wierzyciela. W takich okolicznościach dłużnik może:
- Żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki;
- Złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.
Warto przy tym pamiętać, że wierzyciel, który dopuścił się zwłoki, nie ma prawa domagać się waloryzacji świadczenia pieniężnego. Dłużnik zaś nie ponosi ryzyka przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy będącej przedmiotem świadczenia. Takie zdarzenia kwalifikuje się do przyczyn niezależnych od dłużnika, co oznacza, że nie powinien on ponosić jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wskazanych tu zdarzeń.
Zainteresuj się: Jak napisać wniosek o upadłość konsumencką? Poradnik
Jak dochodzić należnych odsetek?
Zgodnie z art. 359 § 1 Kodeksu cywilnego odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu. Co niezwykle istotne w przypadku, gdy wysokość odsetek nie została określona, można żądać odsetek ustawowych. Ich wysokość jest równa sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych. Poza tym maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych. Dlatego, nawet gdyby strony umówiły się na wyższe odsetki, to i tak należą się odsetki ustawowe. Z drugiej strony postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych.
Zawsze dłużnik ponosi odpowiedzialność za niewykonanie bądź za nienależyte wykonanie zobowiązania. Z tego względu najlepszym rozwiązaniem jest dochodzenie odsetek od razu z należnością główną. Wierzyciel powinien od samego początku domagać się uregulowania odsetek, w razie potrzeby obejmując je także treścią pozwu sądowego. Pominięcie odsetek w procesie dochodzenia należności może doprowadzić do tego, że one po prostu przepadną. Tymczasem odsetki to podstawa sankcja wiążąca się ze spełnieniem świadczenia w sposób nieprawidłowy lub z zupełnym jego niespełnieniem.
Z czym wiąże się opóźnienie w spełnianiu świadczeń pieniężnych?
Z obowiązkiem spełnienia świadczenia pieniężnego wiążą się specjalne reguły dochodzenia odsetek. Kluczowe znaczenie ma tu art. 481 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Tym samym odpowiedzialność dłużnika jest tu dalej idąca i surowsza, niż w przypadkach odnoszących się do zobowiązania niepieniężnego.
Inne reguły dotyczą także odsetek za opóźnienie w świadczeniach pieniężnych. Przede wszystkim należy pamiętać o tym, że:
- jeżeli stopa odsetek została oznaczona w wysokości przekraczającej poziom odsetek maksymalnych, to można ich dochodzić. Jednak granicą jest tu dwukrotność wysokości odsetek maksymalnych;
- jeżeli wysokość odsetek za opóźnienie przekracza wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie, należą się odsetki maksymalne za opóźnienie;
- postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie;
- w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Tym samym dochodzenia odsetek nie tamuje dochodzenia odszkodowania – w tym kary umownej – za zwłokę w spełnieniu świadczenia pieniężnego.
Biorąc pod uwagę fakt, że w praktyce najczęściej zdarzają się opóźnienia i zwłoka w realizacji właśnie świadczeń pieniężnych, przepisy te mają bardzo duże znaczenie. Dlatego po prostu warto o nich pamiętać.
Opóźnienie a zwłoka w Prawie zamówień publicznych
Skutki zwłoki i opóźnienia zostały uregulowane także w Prawie zamówień publicznych (pzp). Opóźnienie a zwłoka pzp to przede wszystkim:
- Zakaz wprowadzania do umowy o realizację zamówienia postanowień przewidujących odpowiedzialność wykonawcy za opóźnienie, które nastąpiło bez jego winy;
- Możliwość zastrzeżenia kary umownej za zwłokę lub opóźnienie wykonawcy – o ile są one przez niego zawinione;
- Prawo wykonawcy do uwolnienia się od odpowiedzialności za zwłokę lub opóźnienie – oczywiście pod warunkiem wykazania braku winy za ich wystąpienie.
Warto przy tym podkreślić, że w myśl obowiązującego od dnia 1 stycznia 2020 roku Prawie zamówień publicznych, ustawodawca postawił na współdziałanie stron umowy o realizację zamówienia oraz na wyrównanie ich pozycji. Stąd, zanim zamawiający przystąpi do egzekucji swoich roszczeń związanych ze zwłoką lub opóźnieniem wykonawcy, najpierw powinien zbadać, jakie są przyczyny takiego stanu rzeczy. Może się okazać, że nieterminowa realizacja zamówienia publicznego jest konsekwencją okoliczności, za które wykonawca nie ponosi odpowiedzialności.
Jest to istotne zwłaszcza teraz, gdy gospodarcze i ekonomiczne skutki wojny na Ukrainie mogą poważnie utrudnić terminową realizację wielu zamówień publicznych. To z kolei wymaga – od zamawiających i wykonawców – podjęcia odpowiednich działań zaradczych.
Koniecznie przeczytaj: Upadłość firmy a pracownicy i długi. Wyjaśniamy, co się dzieje dalej
Zwłoka a opóźnienie – krótkie podsumowanie
Opóźnienie w wykonaniu umowy to po prostu przekroczenie terminu na jej wykonanie. Najczęściej termin ten jest ustalany w samej umowie. Jednocześnie dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Natomiast zwłoka – jak często podkreślają prawnicy – to kwalifikowana postać opóźnienia. Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Ponosi on jednocześnie odpowiedzialność za taki stan rzeczy, co z kolei rodzi określone roszczenia. Warto pamiętać, że w zwłokę odpowiedzialność może ponieść także wierzyciel. Dzieje się tak wówczas, gdy – bez usprawiedliwionych przyczyn – odmówi on przyjęcie świadczenie od dłużnika, kiedy ten chce wypełnić swój obowiązek wynikający z umowy.
