Zasiadanie w zarządzie firmy wiąże się nie tylko z odpowiedzialnością za prowadzenie jej bieżących spraw, Członkowie zarządu mogą stanąć przed koniecznością pokrycia zobowiązań spółki z własnego majątku. Jak tego uniknąć?
Zapoznanie się z poniższym tekstem pozwoli Ci:
- Zrozumieć zasady prawne rządzące odpowiedzialnością członków zarządu za długi spółki;
- Określić, w jakich sytuacjach członkowie zarządu spółek kapitałowych powinni liczyć się z osobistą odpowiedzialnością za długi spółki;
- Wypracować odpowiednią strategię przeciwdziałania konieczności spłacania długów spółki z własnych funduszy.
Spis treści
- Odpowiedzialność członków zarządu – podstawowe informacje
- Zasady odpowiedzialności cywilnoprawnej członków zarządu
- Przesłanki odpowiedzialności
- Szerszy zakres odpowiedzialności zarządu spółki akcyjnej
- Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania podatkowe
- Odpowiedzialność karna członków zarządu
- Zakończenie – najważniejsze informacje o odpowiedzialności członków zarządu
Pełnienie funkcji w zarządzie spółki zawsze stanowi odpowiedzialne zadanie. Jednak odpowiedzialność ta nie polega jedynie na konieczności wykazania się przed wspólnikami odpowiednimi zyskami czy poziomem rozwoju spółki. Nie mniej istotne – a z punktu widzenia samych członków zarządu wręcz kluczowe – są zasady ponoszenia przez pracujących w zarządzie spółki osobistej odpowiedzialności za jej różnorodne zobowiązania. O czym powinni w tym obszarze pamiętać wszyscy członkowie zarządu?
Odpowiedzialność członków zarządu – podstawowe informacje
Konstrukcja prawna spółki zakłada oddzielenie działalności samej spółki od jej wspólników. Dotyczy to zarówno spółki obdarzonej przez ustawodawcę osobowością prawną, jak i takiej z jedynie zdolnością prawną. Oczywiście najwyższy poziom tego „oddzielenia” osiąga się w przypadku spółek, które według prawa mają osobowość prawną. Zgodnie z Kodeksem spółek handlowych (dalej: KSH) w polskich realiach są nimi spółka akcyjna oraz z ograniczoną odpowiedzialnością. W tych przypadkach sami wspólnicy właściwie nie ponoszą odpowiedzialności za działania podejmowane przez spółkę.
Nieco jednak inaczej zagadnienie odpowiedzialności przedstawia się w przypadku członków zarządu spółek. W określonych przez prawo okolicznościach odpowiedzialność może oznaczać zarówno nałożenie na pełniących w nim funkcję sankcji charakterze prawno-karnym, jak i obowiązek pokrycia zobowiązań spółki z prywatnego majątku. Jeżeli chodzi o drugi przypadek, to tam mają zastosowanie przepisy z Kodeksu spółek handlowych oraz Ordynacji podatkowej.
W realiach dochodzenia należności od spółek prawa handlowego odpowiedzialność cywilna członków zarządu często traktowana jest jako przysłowiowa ostatnia deska ratunku dla wierzyciela. Niekiedy sięgnięcie po te mechanizmy przynosi nadspodziewanie dobre rezultaty, motywując członków zarządu do podjęcia działań w celu oddłużenia kierowanej przez nich spółki. Dlatego warto bliżej przyjrzeć się temu, jak przedstawia się odpowiedzialność w spółce z o.o. oraz S.A.
Przeczytaj także: Zgłoszenie wierzytelności – co to jest i jak je zrobić?
Zasady odpowiedzialności cywilnoprawnej członków zarządu
Zgodnie z art. 299 KSH – odnoszącym się do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. Oznacza to, że wierzyciel ma prawo podjąć decyzję o skierowaniu swoich roszczeń do majątku spółki bądź członka zarządu.
Odpowiedzialność członka zarządu za zobowiązania spółki może zostać zniesiona pod warunkiem, że wykaże on, iż:
- we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzeniu układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu;
- niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy;
- pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu, wierzyciel nie poniósł szkody.
Przy czym dla uwolnienia się od osobistej odpowiedzialności za długi spółki wystarczy, aby członek zarządu wykazał jedną z powyższych okoliczności. Określa się je mianem przesłanek egzoneracyjnych. Jednocześnie należy pamiętać, że dla poniesienia omawianej tu odpowiedzialności nie mają znaczenia przyjęte w zarządzie zasady prowadzenia spraw spółki. Może się więc okazać, że osobistą odpowiedzialność za długi spółki poniesie dowolny członek zarządu. Także ten, który na co dzień nie brał udziału w jego pracach. Biorąc pod uwagę daleko idącą odpowiedzialność zarządu za długi spółki tego rodzaju, postawa może okazać się po prostu nieopłacalna dla członka zarządu.
Powstanie ex lege według Sądu Najwyższego
Warto podkreślić – co wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 października 2022 roku, sygn. akt I CSK 2877/22 – roszczenie z art. 299 k.s.h. powstaje ex lege z chwilą spełnienia się jego przesłanek, a więc z chwilą, gdy według stanu majątkowego spółki powstał obowiązek do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki i egzekucja konkretnej wierzytelności jest bezskuteczna. Wierzyciel, który nie wyegzekwował swojej należności od spółki, nie musi dowodzić wysokości doznanej wskutek tego szkody, wystarczy, że przedłoży tytuł egzekucyjny stwierdzający zobowiązanie spółki istniejące w czasie pełnienia przez pozwanego funkcji członka zarządu i wykaże, że egzekucja wobec spółki okazuje się bezskuteczna. Jeżeli członek zarządu nie udowodni, że szkoda wierzyciela była niższa od niewyegzekwowanego od spółki zobowiązania, poniesie odpowiedzialność do wysokości tego zobowiązania, z art. 299 § 1 k.s.h. wynika bowiem na rzecz wierzyciela domniemanie szkody w wysokości niewyegzekwowanego od spółki zobowiązania.
Nie ma więc wątpliwości, że członek zarządu – odpowiedzialność jego jest co prawda bezdyskusyjna, ale nie absolutna – może zostać obciążony długami spółki jedynie w ściśle określonych okolicznościach. Są one właściwie tożsame dla prezesa spółki z o.o., jak i S.A.
Przesłanki odpowiedzialności
Jasne jest, że w praktyce odpowiedzialność członka zarządu za długi spółki zależy od prawidłowej wykładni przywołanych poprzednio przesłanek egzoneracyjnych. Trudno omówić wszystkie kwestie związane z tymi problemami, jednak chciałbym zasygnalizować najważniejsze zagadnienia. W pierwszej kolejności – także ze względu na doniosłość przy stosowaniu prawa – warto zastanowić się nad „właściwym czasem” do zgłoszenia wniosku o upadłość lub restrukturyzację.
W orzecznictwie najczęściej podnosi się, że „właściwy czas” na zainicjowanie stosownego postępowania to taki, gdy nie jest już możliwe zaspokojenie wszystkich wierzycieli, jednak istnieje jeszcze majątek pozwalający na przeprowadzenie restrukturyzacji bądź upadłości. Przy ocenie tej przesłanki należy brać pod uwagę obiektywne okoliczności, a nie subiektywne przekonania członków zarządu.
Jak prawidłowo podniósł Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 15 września 2022 roku, sygn. akt I AGa 135/20 „czasem właściwym” jest czas, w którym wprawdzie spółka spłaca niektóre swoje długi, ale wiadomo jest już (obiektywnie, a nie w oparciu o subiektywne przekonania członków zarządu), że ze względu na sytuację faktyczną spółki (abstrahując od przyczyny, która ją wywołała), nie będzie w stanie zaspokoić wszystkich swoich wierzycieli, z uwagi na stosunek długów do wartości posiadanego majątku. Oczywistym jest przy tym, że pojęcie „czasu właściwego” do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości nie może być interpretowane w całkowitym oderwaniu od przepisów prawa upadłościowego.
Również w sposób obiektywny należy rozumieć dwie pozostałe przesłanki. W przypadku braku winy w niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie chodzi jedynie o takie okoliczności, które w ogóle wyłączają możliwość uczestniczenia w pracach zarządu. Natomiast nieponiesienie szkody przez wierzyciela z ostatniej przesłanki egzoneracyjnej może polegać np. na tym, że nawet gdyby stosowny wniosek został złożony we właściwym czasie wierzyciel i tak nie zyskałby zaspokojenia, chociażby ze względu na stan funduszy masy upadłościowej.
Szerszy zakres odpowiedzialności zarządu spółki akcyjnej
Natomiast odpowiedzialność członków zarządu spółki akcyjnej została przez ustawodawcę uregulowana w bardziej rozbudowany sposób. Członkowie zarządu tej spółki mogą ponieść odpowiedzialność cywilnoprawną za:
- Podanie fałszywych danych przy rejestracji spółki;
- Wyrządzenie spółce szkody przy jej tworzeniu;
- Uzyskanie nadmiernych korzyści przy tworzeniu spółki lub podwyższaniu jej kapitału zakładowego;
- Szkodę wyrządzoną spółce działaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu spółki;
Jednocześnie należy pamiętać, że w przypadku spółki akcyjnej ustawodawca nie przewidział odpowiednika art. 299 KSH. Z tego więc względu odpowiedzialność zarządu za długi spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie może być odnoszona do spółki akcyjnej. Kluczowe znaczenie w przypadku osobistej odpowiedzialności członków zarządu tej osoby prawnej mają przytoczone powyżej kryteria.
Zobacz też: Wniosek o restrukturyzację – omawiamy, co powinno się w nim znaleźć
Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania podatkowe
Ustawodawca w Ordynacji podatkowej określił także zasady odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania podatkowe spółki. Zgodnie z przepisami Ordynacji za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, prostej spółki akcyjnej, prostej spółki akcyjnej w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna.
Jednocześnie członek zarządu może uwolnić się od tej odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że:
- we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym czasie zostało otwarte postępowanie restrukturyzacyjne albo zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie układu;
- niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego winy;
- wskaże mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Należy także pamiętać, że odpowiedzialność członków zarządu obejmuje także inne zaległości podatkowe. Zaliczają się do nich te, dotyczące zobowiązań, których termin płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu.
Zasady odpowiedzialności członków zarządu w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością są pod wieloma względami, zbieżne z tymi, które Ordynacja podatkowa rozciąga na wszystkie spółki kapitałowe. Z tego względu przesłanki te należy wykładać w sposób analogiczny.
Odpowiedzialność karna członków zarządu
Poza tym członkowie zarządu mogą ponieść także odpowiedzialność karną. Tylko Kodeks spółek handlowych penalizuje takie czyny popełnione przez członków zarządu jak np.:
- Niezgłoszenie wniosku o upadłość pomimo zachodzenia przesłanek do jej ogłoszenia;
- Przedstawienie organom spółki, władzom państwowej lub osobie powołanej do rewizji nieprawdziwych danych;
- Dopuszczenie do nabycia przez spółkę własnych udziałów lub akcji albo do objęcia ich w zastaw;
- Bezprawne wydanie dokumentów lub tytułów uczestnictwa;
- Nieprzedstawienie sądowi rejestrowemu wniosku o wyznaczenie biegłych rewidentów;
- Odmówienie wyjaśnień osobie powołanej do rewizji lub niedopuszczenie jej do pełnienia obowiązków.
Zakończenie – najważniejsze informacje o odpowiedzialności członków zarządu
Zarówno z punktu widzenia norm prawa karnego, jak i cywilnego odpowiedzialność członków zarządu – w tym majątkowa – wiąże się przede wszystkim z naruszeniem podstawowych obowiązków związanych z pełnieniem funkcji w zarządzie. Wśród nich mieści się zainicjowanie we właściwym czasie postępowania upadłościowego bądź restrukturyzacyjnego. W praktyce wszczęcie tych postępowań jest podstawową okolicznością, pozwalającą członkowi zarządu na uwolnienie się od konieczności spłacania długów spółki z prywatnego majątku.
