Asesor sądowy – kto to? Czym się zajmuje?

Asesorów sądowych można spotkać w większości sądów w Polsce. Jakie są ich zadania i kompetencje? Wszystkie wątpliwości wyjaśni radca prawny.

Z artykułu dowiesz się m.in.:

• Jak skonstruowany jest polski system wymiaru sprawiedliwości?
• Jaką rolę pełni w nim asesor sądowy i jakie ma uprawnienia?
• Ile zarabiają sędziowie?

Spis treści:

• Problemy sądownictwa – jak im zaradzić? Jaka jest tu rola asesorów sądowych?
• Kto to jest asesor sądowy?
• Kto może być asesorem sądowym?
• Mianowanie asesorów sądowych oraz objęcie przez nich urzędu
• Uprawnienia asesora sądowego
• Wynagrodzenie asesora sądowego
• Asesor w sądach administracyjnych

Jednym z najpoważniejszych problemów wymiaru sprawiedliwości w Polsce – i nie tylko – jest zbyt długi czas trwania postępowań sądowych. Ten stan rzeczy wynika z wielu różnych przyczyn, jednak do najpoważniejszych należy zaliczyć zbyt mało osób sprawujących funkcje sędziowskie. Remedium na ten problem miało być powołanie asesorów sądowych, którzy obecnie orzekają w większości polskich sądów. Jakie są ich kompetencje?

Problemy sądownictwa – jak im zaradzić? Jaka jest tu rola asesorów sądowych?

Patrząc na statystyki czy doświadczając codziennej pracy sądów trudno o optymizm: sprawy w sądach trwając coraz dłużej, a czas oczekiwania – zwłaszcza przez prowadzących własną działalność gospodarczą – na otrzymanie prawomocnego orzeczenia negatywnie wpływa na realną możliwość ochrony praw tych, którzy zdecydowali się na prowadzenia postępowania sądowego. Gdybyśmy chcieli krótko streścić czym jest wymiar sprawiedliwości, można by po prostu powiedzieć, że jest to zespół organów sądowych powołanych w celu rozpoznawania przede wszystkim spraw karnych i cywilnych, a niekiedy również administracyjnych. Podstawowym zadaniem wymiaru sprawiedliwości jest stosowanie przepisów prawa oraz rozstrzyganie sporów na tym tle między obywatelami, a także wymierzanie kar oraz kontrolowanie działalności administracji publicznej. Zgodnie z Konstytucją RP wymiar sprawiedliwości sprawują sądy i trybunały.

Te bardzo ogólne założenia przekładają się na konkretne problemy, sprowadzające się m.in. do udzielenia odpowiedzi na takie pytania, jak: sędzia-kto to jest? Kim był asesor w historii polskiego prawa? Jaką rolę pełni asesor współcześnie? Co robi sędzia-wizytator. W tym kontekście należy pamiętać, że:

• Wszelkie postępowania przed sądami – a więc postępowanie cywilne, karne oraz sądowoadministracyjne – przebiega zgodnie ze ściśle ustalonymi regułami. Orzekający sędzia czy asesor nie może procedować w sposób dowolny, według własnego uznania;
• Z drugiej strony każdy, kto został wyposażony we władzę sądowniczą – a więc również asesor – jest niezależny i niezawisły. Oznacza to, że sąd wydając rozstrzygnięcie jest związany jedynie Konstytucją i ustawami. Tym samym nikt nie ma prawa wpływać na decyzje, jakie wydaje sędzia lub asesor;
• Jednocześnie sam system sądownictwa jest zhierarchizowany. W procesowego punktu widzenia rozróżniamy sądy pierwszej i drugiej instancji oraz Sąd Najwyższy. Natomiast z organizacyjnego punktu widzenia obecnie w Polsce funkcjonują sądy rejonowe, sądy okręgowe, sądy apelacyjne oraz Sąd Najwyższy. Każdy sędzia bądź asesor jest przyporządkowany do jednego z tych sądów – a w praktyce do działających w nich wydziałów – i to w jego ramach pełni swoje funkcje orzecznicze;
• W systemie sądownictwa istnieje także sędzia wizytator. Co robi taki sędzia? Jego najważniejszym zadaniem jest ocena jakości pracy sędziów. Opinie sędziego wizytatora mają spore znaczenie dla sędziów starających się o awans, np. do sądy wyższej instancji. W trakcie konkursu na wolne stanowisko sędziowskie prowadzonego przez Krajową Radę Sądownictwa zawsze bierze się pod uwagę opinię sędziego-wizytatora.

Kto to jest asesor sądowy?

Asesor sądowy – kto to jest obecnie, wyjaśnię w dalszej części tekstu – w przedrozbiorowej Polsce był doradcą sędziego oraz uzupełniał skład sędziowski w sądach ziemskich. Był to urząd obieralny. Obecnie asesorzy sądowi występują zarówno w sądach powszechnych – a więc rejonowych, okręgowych i apelacyjnych – jak i administracyjnych. Pełnią właściwie te same czynności orzecznicze, co sędziowie. Sprawują więc wymiar sprawiedliwości. 

Współcześnie instytucja asesorów sądowych wzbudzała pewne kontrowersje natury konstytucyjnej. Doprowadziły one do uchylenia przepisów ustawowych – na mocy 24 października 2007 r., sygn. akt SK 7/06 – regulujących instytucje asesorów. Trudno w całości przedstawić argumentację, jaka legła u podstaw tego rozstrzygnięcia Trybunału. Jednak ich istota sprowadzała się do braku odpowiednich gwarancji niezawisłości dla asesorów, którym przyznano sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Jak wiadomo zaś gwarancje te, mają kluczowe znaczenie z punktu widzenia zapewnienia możliwości bezstronnego orzekania w sprawach. 

Wiele osób nurtuje także pytanie, ile zarabia sędzia sądu rejonowego? Zawsze wynagrodzenie sędziego składa się z podstawy, kalkulowanej w odniesieniu do wysokości średniej krajowej pensji oraz różnego rodzaju dodatków. Aktualnie zasadnicze sędziego orzekającego w sądzie rejonowym waha się w przedziale między 12,6 tys. zł brutto miesięcznie, a 15,4 brutto miesięcznie. Natomiast ile zarabia sędzia sądu okręgowego? W tym przypadku również wyróżnia się wynagrodzenie zasadnicze oraz dodatki. Zasadnicza pensja sędziego okręgowego wynosi od 14,5 tys. brutto – 17,9 tys. brutto miesięcznie. 

Kto może być asesorem sądowym?

W aktualnym stanie prawnym asesor sądowy działa na mocy ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych. Oczywiście wielokrotnie nowelizowanej od czasu wejścia w życie jej pierwotnej wersji. Instytucja asesorów sądowych została przywrócona do polskiego porządku prawnego na mocy noweli Prawa o ustroju sądów powszechnych z 2015 roku. W obowiązującym stanie prawnym mianowanym na stanowisko asesora sądowego może być ten, kto:

• posiada wyłącznie obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i publicznych, a także nie był prawomocnie skazany za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe;
• jest nieskazitelnego charakteru;
• ukończył wyższe studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskał tytuł zawodowy magistra lub zagraniczne studia prawnicze uznane w Rzeczypospolitej Polskiej;
• jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego;
• ukończył aplikację w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury;
• złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski.

Tym samym wymagania, jakie stawia się kandydatom na asesorów sądowych, są zbliżone do tych, jakie musi spełnić ubiegający się o urząd sędziego. 

Przeczytaj także: Kim jest sędzia-komisarz i jaka jest jego rola?

Mianowanie asesorów sądowych oraz objęcie przez nich urzędu

Asesorów sądowych mianuje – na czas nieokreślony – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa i Prokuratury. W akcie mianowania zawsze wyznacza się miejsce służbowe asesora sądowego, w którym pełni on swoje obowiązki. Natomiast asesor składa wobec Prezydenta ślubowanie, według roty określonej w Prawie o ustroju sądów powszechnych. 

Natomiast stosunek służbowy asesora sądowego nawiązuje się po doręczeniu mu aktu mianowania. Od tego dnia ma on obowiązek zgłosić się w ciągu czternastu dni do wyznaczonego mu sądu celem objęcia stanowiska. Jeżeli tego nie uczyni, to akt jego mianowania traci moc. W przypadku zaś objęcia urzędu asesor sądowy może orzekać.

Zgodnie z Prawem o ustroju sądów powszechnych w sprawowaniu swojego urzędu asesor sądowy jest niezawisły i podlega tylko Konstytucji i ustawom. Jednocześnie nie może on:

• należeć do partii politycznej i do związku zawodowego;
• prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości asesorów sądowych.

Uprawnienia asesora sądowego

W jaki sposób kształtują się relacje na linii asesor sądowy a sędzia? Otóż okazuje się, że pomiędzy tymi urzędami nie zachodzi jakościowa różnica. Asesor sądowy co do zasady ma takie same uprawnienia i obowiązki, jak sędzia i również sprawuje wymiar sprawiedliwości. Ma więc prawo do wydawania orzeczeń w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Jednak asesor sądowy ma obowiązek ubiegać się o urząd sędziego.

Otóż asesor sądowy pełni obowiązki sędziego przez okres czterech lat od dnia objęcia stanowiska asesorskiego. W tym okresie musi on złożyć wniosek o powołanie do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim. Jeżeli tego nie zrobi, jego stosunek służbowy wygasa. Tym samym przestaje być asesorem sądowym. 

Jednocześnie asesor sądowy ma prawo złożyć  przed upływem 36 miesięcy pełnienia swoich obowiązków wniosek – kierowany do prezesa sądu okręgowego – o powołanie na stanowisko sędziego sądu rejonowego. Po złożeniu takiego wniosku prezes sądu okręgowego ma obowiązek zarządzić dokonanie oceny kwalifikacji asesora sądowego, którą przeprowadza sędzia wizytator. 

W dalszej kolejności prezes sądu okręgowego przedstawia do zaopiniowania kolegium sądu okręgowego kandydaturę asesora sądowego na wolne stanowisko sędziego sądu rejonowego. Wraz z oceną kwalifikacji i ewentualnymi uwagami asesora sądowego, a następnie ustala termin zgromadzenia ogólnego sędziów sądu okręgowego, w czasie którego kandydatura będzie oceniana.

Wynagrodzenie asesora sądowego

Stosownie do przepisu art. 106y ust. 1 Prawa o ustroju sądów powszechnych wynagrodzenie zasadnicze asesora sądowego wynosi 80% wynagrodzenia zasadniczego w stawce pierwszej sędziego sądu rejonowego, powiększonego o należną składkę z tytułu ubezpieczenia społecznego. Asesorom sądowym przysługują także następujące dodatki:

• w przypadku powierzenia mu funkcji przewodniczącego wydziału;
• za długoletnią pracę.

Asesor w sądach administracyjnych

Asesor sądowy występuje także w sądach administracyjnych. Również posiadają oni analogiczne uprawnienia do sędziów sądów administracyjnych. Aby zostać asesorem w sądzie administracyjnym, trzeba spełnić podobne wymagania do tych, jakie ustawodawca stawia przed asesorami sądów powszechnych. Jednak zgodnie z Prawem o ustroju sądów administracyjnych asesorem w omawianym tu przypadku może zostać osoba, która:

• ukończyła 30 lat;
• przez co najmniej cztery lata pozostawał na stanowisku sędziego, prokuratora lub prezesa, wiceprezesa, lub radcy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej albo co najmniej przez cztery lata wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza albo przez sześć lat pozostawał w instytucjach publicznych na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa administracyjnego.

Przeczytaj także: Rada wierzycieli – wyjaśniamy jej zadania i uprawnienia

W historii polskiego prawa instytucja asesora sądowego ma długą tradycję. Obecnie asesorzy sądowi pracują zarówno w sądach powszechnych, jak i administracyjnych. Ich zadaniem jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, a co za tym idzie – posiadają takie same uprawnienia, jak sędziowie. W praktyce pełnienie funkcji asesora sądowego jest etapem na drodze dojścia do urzędu sędziego. Zresztą asesorzy sądów powszechnych mają obowiązek ubiegać się o nominację sędziowską, pod warunkiem wygaśnięcia jego stosunku służbowego. Asesorom sądowym przysługują także analogiczne gwarancje niezawisłości jak sędziom. Mają prawo – oczywiście podczas pełnienia czynności służbowych – używać togi i łańcucha sędziowskiego.